Төв аймгийн Баян сумын уугуул Жамъянпэрэнлэйн Цсгтсайхан энэ этгээд Монголын шоронд Цуутай атаман явсан овгоруудын нэг юм. Тэрбээр мань эрийг шоронгийн хулгарууд "Том” Цогоо гэж авгайлна. Харин Цоггсайханыг наранд байхад нь “Марзан" гэж хочилдог байсан гэдэг. 1960 онд Төв аймгийн Баян суманд төрсөн хулгана жилтэй тэрээр багын өсөлт сайтай цовоо цолигуун болохоороо спортлог хүүхэд байсан аж. Эгэл жирийн хүүхдүүдийн л адилаар дээшээч гаралгүй, доошооч оролгүй өсөн бойжоод “Алтан дунд“-н эзэн болж явсаар эрийн цээнд хүрч хайр дурлалтайгаа учирсан түүхтэй. Гэхдээ л Цогтсайхан цаанаа л нэн шазруун хүүхэд байсан гэж Төв аймгийн хүнд гарууд маггана. Төв аймаг байтугай халхын шоронд овгор болон тодорсон түүнийг хүн чанартай хулгар явсанг түүх-гэрчлэнэ. Түүний хайрт бүсгүй нь Улаанбаатар хотын 120 мянгатын атаман Трулп" хэмээх Болдбаатарын дүү охин байсан гэдэг.
Цогоог буруу замаар явахад нь хадам ахын нөлөө орсон ч байг гэх газаргүй юм. Хадмын тал нь ганцхан Трупп" Болдбаатараар зогсохгүй. "Нарийн" хочит Зоригтбаатар "Шар” Энхбаатар "Чуука" буюу Чулуунбаатар гээд цагтаа бужигнуулж явсан цоглогэрчүүд бий. Гэхдээ Цогоо энэ эрсийн далбаан дор явах жижиг гар яав ч биш юм. Ийнхүү нэг л хэсэггээ халхын шоронд хаан гэгдэж явсан. Цогтсайхан Бэрлэг, Ялбаг гэх аймшигт шоронгуудын босгыг элээж явсаар 1982 онд Зүүнхараагийн хорих ангийг чанга дэглэмтэй шорон болоод удаагүй байхад нь тэнд заларч ирсэн аж. Ямарч сайхан эрээс бие хаагаараа дутахгүй хамар монхордуу тэрээр тус чанга дэглэмт шорондоо гайгүй хулгаруудын хандыг хаг дарсаар Лувсандоржийн Итгэлт, "Гүйс" Болдбаатар, Чулууны Одхүү. 50 -мянгатын Мангарын Ариунболд гээд ид шижигнэж явсан эрчүүдийн зиндаанд хүрч чадсан юм. "Том" хочит Цогтсайханаас Монгол эр хүний эр зориг, зан чанар, нэвт үнэртдэг гэж хэлэхэд нэг ч их алдахгүй байх. Мань этгээд Зүүнхараагийн чангаланд ял эдэлж байхдаа, Налайхын гэх тододголтой улаан “Жавж" Сергей гэдэг ялтанг зодож танхайрсан хэргийн учир 8-н жилийн хорих ялан дээрээ хөөрхөн хэдэн жил нэмүүлж аваад Авдрантын онцгой дэглэмтэй шоронд ачигдан очсон гэдэг. Торны цаана гуниглах, Цогоогийн тоогүйхэн хувь тавилан дэндүү эмгэнэлтэй гэхэд болно.
"Том" Цогоо онцгойн шоронд ял эдлэх хугацаандаа халхын шоронгийн хүнд гаруудтай арсалдаж оргилд нь хүрм чадсан ч хуулийг дийлдэгүйн журмаар л амьсгалсан билээ. Цогоо онцгой дэглэмтэй шоронд ялтан бүхнээс тасарч тусгай эрх эдлэн "Хэнхэг" хийх боломж өчнөөн байсанч ингэж далдгансангүй. Харин ялтан бүхэнтэй нийт дундаа байж чадсан нь хэнд ч намба алдаж алиа хулгарын дүрд тоглоогүй цөөхөн хэдэн эрсийн нэг нь явсанаараа онцлог билээ. "Том" Цогоог онцгойн шорон цагдан хорьж дийлэхээ больж арга буюу гянданд хорих илгээсэн юм. Энэ бол Цогоогийн хувьд анх удаа гянданд ял эдлэх эхлэл нь байлаа. Цогоо бол бидний сайн мэдэх Юндэнгөөгөө шиг сайхан залуу хамар, нүүр, нүд, хөмсөг, гээд өөлөх аргагүй тансаг амьтан. Иймдээ ч засангийн албан хаагч, хүүхнүүдийн анхаарлын төвд явсан нэгэн билээ. Мань ялтанг матах дуртай хоригдлууд “Архи уудаг” гэж олонтой гөрсөн ч хэзээч хүч нь хүрдэгүй байсан гэдэг. Түүнтэй арсалдах хэсэг хулгарууд нэгэн том өөг нь олж хараад хоорондоо ярилцан ‘Хор найруулж" хорихийн төөкөд шуум илгээжээ. Цогоог засангийналбан хаагч, бүсгүйтэй хувийн харьцаа тогтоосон, мөн түүнтэй боломж л гарвал бэлгийн ажил хийдэг гэдэг гөрөөны үгээр акт бичээд эдлээгүй үлдэж буй ялнаас нь 3-н жилийн ялыг нь гянданд эдлүүлэх болсоноор хорихийн дарга нар нэг хэсэгтээ л санаагаа амараасан аж. Гэвч даравч дардайна гэгчээр Цоггсайхан. Авдрантын аймшигт гянданд онцгойн шоронд байсан шигээ тасархай чигээрээ л эдлэх бстой ялаа хамрын ханиад хүрэхгүйгээр эдлээд гарсан юм.
Цогоо гянданд тарчилж байсан хоригдлууд дунд гав ганцаараа Орос “Чапеа" өмсөөд зогсохгүй , хөлдөө мөн л тасaрхай гутал жийж гангарч байгаад гарлаа.Энэ их зовлонгийн ард түүртэхгүй гарсан Цогтсайхан олон жилийн дараа өөрийн нутаг Зуунмод хотодоо хөл тавьжээ. Шоронд ороод “Том" хэмээн хүндлэгдээд зогсохгүй овгор явсан түүнийг тойглож угтах нь олон ч өөлж гоочлон харах нь зөндөө бийг өдөр бүхэн дайлуулж цайлуулж явсан Цогоо яахан ухаарах билээ. Тухайн үед Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч байсан Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, өөрийн жолооч гэх нөхрөө албан контортоо дуудаад одоохон яваад машиндаа ахиухан түлш аваад хүрээд ир гэж үүрэгдсэн аж. Хэдхэн мөчийн дараа уруу царайлсан жолооч ерөнхий шүүгч Раашзэвэгдээ ийнхүү матаа өргөсөн гэдэг.
Намайг шатахуун түгээх цэг дээр түлшээ авах гээд зогсож байтал олон жил шоронгоор явсан “Марзан" хочит Цогтсайхан хүрч ирээд түлшний маань мөнгийг булаагаад авчихлаа. Би түүнд учир байдлаа хэлсэн чинь таны нэр хүнд албан тушаалыг үл тоож байна лээ гэж алтан хошуу өргөсөн гэдэг. Усанд амьдрах гэж байж матартай бүү тэрсэлд гэсэн үгийг Цогоо яахан мартах билээ. Цогтсайханы сэтгэлийн мухарт Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэг, онцгойн хорихийн дарга нартай үгсэн тохирч намайг гянданд илгээсэн тул би түүнд сэтгэл гаргаж байгаа минь энэ шүү" гэсэн утгатай “Мессеж" хүргүүлсэн аж.
Энэ үгийг ойлгосон гавъяат хуульч Раашзэвэг, энээ тэрээ болж орь дуу тавилгүй намба зааж жолоочдоо дахин түлшний мөнгө өгсөн гэдэг. Өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр тун удалгүй “Том" Цогоо маань танхайн хэргээр Төв аймгийн шүүхээс 1 жил 6-н сарын хорих ял сонсрж Мааньтын шоронд ирснээр түүний олон жил ял эдлэх аялал эхэлсэн гэхэд болно. Цогтсайханыг Мааньтын чангаланд ирэхэд толгойтой болгон бөхөлзөж намба алдан тосож авсан юм. Тэр үедээ л үхэл ханхалсан аймшигт хорих Мааньтын чангалангийн атаман гэх Цогтжавын Энхбат, Эмээлтийн Батаа, Дамбын Од, нар Том" Цогоог дээд нааран дээр өргөн гаргаж толгой дээрээ шүтэх нь халаг хайрлан энхрийлж архиар дайлсан түүхтэй. Төд удалгүй "ШШГЕГ-н харъяа хорих 415-р ангид ял эдэлж байсан Төв аймгийн харъяат, онц хүнд гэмт хэрэгтэн, Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул Дамба овогт Од, Хэнтий аймгийн Дорнод аймгийн суугуул Цогтжавын Энхбат, Төв аймгийн Зуунмод хотын харъяат, Эмээлтийн Батаа гэх ялтанууд хорихын байрандаа архи ууж хамт ял эдэлж байсан ягтан Цогмандалыг хүлж байгаад зодох зэргээр тамлаад зогсохгүй харуулын үүрэг биелүүлж байсан хошууч Хүрэлбаатарыг барьцаалж тус хорих ангийн дарга нараас машин гаргаж өг хэмээн шаардаж танхайрч хорих ангийн дотоод дүрмийг ноцтой зөрчиж танхайрсан хэрэг гарлаа. Одоо гэмт хэрэг үйлдсэн ялтануудыг тусгайлан хориод шалгаж байна." гэж мэдээлжээ. Цогтсайхан нийгмийг түгшээсэн гэмт үйлдэлдээ Төв аймгийн Баян, сумын нутагт үйлдэщсэн гэдэг утгаараа өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр нөгөө Раашзэвэпгэйгээ нүүр тулсан аж. Цогоог хорихын дотоод дүрмийг ноцтой зөрчсөн, төрийн албан хаагч, барьцаалсан хүнийг зодож тарчлаан зовоосон, гэсэн зүйл ангиар ял төлөвлөж шүүгдэгч болгон цаазын тогтоол унших болоход, Төв аймгийн шүүхийн сум дундын шүүх Цогоод “Чи монгол улсын гавъяат хуульч хүн хийгээд ерөнхий шүүтч хүнтэй ингээд л тэрсэлдэж байгаарай" гэсэн мэт инээж байгаад 8-н жилийн хорих ял оноож түүнээс 4-н жилийг нь гяндан эдлүүлэхээр муучласан билээ. Харин Цогоо өөрт нь оноосон 8-н жилийн хорих ялыг үл зөвшөөрч тэр тусмаа миний эдлэх ёстой ялнаас 4-н жилийг нь гянданд хорих болсонд бухимдаад монгол улсын эрүүгийн хуулинд “ онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн арван найман нас хүрсэн этгээд , 15-н жилээс дээш хорих ял эдлэхээр шийтгүүлсэн тохиолдолд. тус этгээдийн зарим ялыг нь гянданд эдлүүлж болно" гэсэн заалт бий. Гэтэл 8-н жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн намайг 4-н жил гянданд хорихоор боловоо гэж Улсын Дээд Шүүхийн Давж Заалдах Шатны шүүхэд гомдол гаргасан юм. Цогоогийн давж заалдсан өргөдлийн хариуд нь ингэж өчсөн аж. Монгол улсын эрүүгийн хуулийн 52-н 10-дугаар зүйлд онц аюултай гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон болон, арван найман насанд хүрсний дараа онц хүнд гэмт хэрэгт арван таван жилээс дээш хугацаагаар хорих ял шийтгүүлсэн ялтны хорих ялын заримыг гянданд эдлүүлэхээр шүүх тогтоож болно гэсэн тул таны өргөдлийг хүлээж авах боломжгүй гэжээ. Ийнхүү Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан. хоёр дахь удаагаа гянданд ял эдлэхээр Авдрант руу илгээгдсэн түүхтэй. ‘Дэнж гоёсон гэртээ ирлээ" гэж хөөрцөглөх нь хаашаа юм. Гэхдээ л Цогтсайханы хувьд гянданд ял эдлэнэ гэдэг бол нэг их тулгамдсан асуудал биш байлаа. Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгийн занаанд ороогүй бол Мааньтын чангаланд үлдэх боломж өлхөн байсан тэрээр шоронд орсон хүн сэжиглэн халирдаг гянданд сайд шиг зантайх эр зоригтой явсан "Сайхан үе’ түүнд байсаан. Ийнхүү “Том" Цогоо 4-н жилийн ялыг гянданд эдлээд онцгой дэглэмтэй хориход ирэхэд цагийн байдал маш хэцүү болчихсон байсан гэдэг. Яагаад гэхээр “Туба’ Алтантулга, Нямлхагва, нар тухайн шоронгийн эрх мэдлийг гартаа авчихсан зантгардуу талдаа байсан аж. Тэгэвч шоронгийн “Воор" болтолоо үлэг тахал болсон “Том" Цогоогоор яахан оролдох билээ. Харинч залуу атаман Нямлхагва. Цогоог гяндангаас дэглэм буугаад онцгойн шоронд ирэхэд нь ихэд хүндлэн ‘Ах минь" гэж дуу алдан хүлээн авч өөрийнхөө ямар хүчтэй байгааг харуулах гэсэн мэт өдөр бүхэн хоёр шил архиар дайлж “Бүдүүн" Нараа, Том" Цогоо, ах хоёр бол "Буурай" Чинбаа ах мэт хүндлэгдэх ёстой хэмээн тунхаглаж байлаа. Энэ байдалд нэгэнтэй дассан Цогтсайхан. одооч шоронгоос удахгүй гараад олон жил зовоосон ижийдээ очих тухай бодолд даргадан гэгэлзэж байлаа.
Төв аймгийн Баян сумын уугуул Жамъянпэрэнлэйн Цсгтсайхан энэ этгээд Монголын шоронд Цуутай атаман явсан овгоруудын нэг юм. Тэрбээр мань эрийг шоронгийн хулгарууд "Том” Цогоо гэж авгайлна. Харин Цоггсайханыг наранд байхад нь “Марзан" гэж хочилдог байсан гэдэг. 1960 онд Төв аймгийн Баян суманд төрсөн хулгана жилтэй тэрээр багын өсөлт сайтай цовоо цолигуун болохоороо спортлог хүүхэд байсан аж. Эгэл жирийн хүүхдүүдийн л адилаар дээшээч гаралгүй, доошооч оролгүй өсөн бойжоод “Алтан дунд“-н эзэн болж явсаар эрийн цээнд хүрч хайр дурлалтайгаа учирсан түүхтэй. Гэхдээ л Цогтсайхан цаанаа л нэн шазруун хүүхэд байсан гэж Төв аймгийн хүнд гарууд маггана. Төв аймаг байтугай халхын шоронд овгор болон тодорсон түүнийг хүн чанартай хулгар явсанг түүх-гэрчлэнэ. Түүний хайрт бүсгүй нь Улаанбаатар хотын 120 мянгатын атаман Трулп" хэмээх Болдбаатарын дүү охин байсан гэдэг. Цогоог буруу замаар явахад нь хадам ахын нөлөө орсон ч байг гэх газаргүй юм. Хадмын тал нь ганцхан Трупп" Болдбаатараар зогсохгүй. "Нарийн" хочит Зоригтбаатар "Шар” Энхбаатар "Чуука" буюу Чулуунбаатар гээд цагтаа бужигнуулж явсан цоглогэрчүүд бий. Гэхдээ Цогоо энэ эрсийн далбаан дор явах жижиг гар яав ч биш юм. Ийнхүү нэг л хэсэггээ халхын шоронд хаан гэгдэж явсан. Цогтсайхан Бэрлэг, Ялбаг гэх аймшигт шоронгуудын босгыг элээж явсаар 1982 онд Зүүнхараагийн хорих ангийг чанга дэглэмтэй шорон болоод удаагүй байхад нь тэнд заларч ирсэн аж. Ямарч сайхан эрээс бие хаагаараа дутахгүй хамар монхордуу тэрээр тус чанга дэглэмт шорондоо гайгүй хулгаруудын хандыг хаг дарсаар Лувсандоржийн Итгэлт, "Гүйс" Болдбаатар, Чулууны Одхүү. 50 -мянгатын Мангарын Ариунболд гээд ид шижигнэж явсан эрчүүдийн зиндаанд хүрч чадсан юм. "Том" хочит Цогтсайханаас Монгол эр хүний эр зориг, зан чанар, нэвт үнэртдэг гэж хэлэхэд нэг ч их алдахгүй байх. Мань этгээд Зүүнхараагийн чангаланд ял эдэлж байхдаа, Налайхын гэх тододголтой улаан “Жавж" Сергей гэдэг ялтанг зодож танхайрсан хэргийн учир 8-н жилийн хорих ялан дээрээ хөөрхөн хэдэн жил нэмүүлж аваад Авдрантын онцгой дэглэмтэй шоронд ачигдан очсон гэдэг. Торны цаана гуниглах, Цогоогийн тоогүйхэн хувь тавилан дэндүү эмгэнэлтэй гэхэд болно. "Том" Цогоо онцгойн шоронд ял эдлэх хугацаандаа халхын шоронгийн хүнд гаруудтай арсалдаж оргилд нь хүрм чадсан ч хуулийг дийлдэгүйн журмаар л амьсгалсан билээ. Цогоо онцгой дэглэмтэй шоронд ялтан бүхнээс тасарч тусгай эрх эдлэн "Хэнхэг" хийх боломж өчнөөн байсанч ингэж далдгансангүй. Харин ялтан бүхэнтэй нийт дундаа байж чадсан нь хэнд ч намба алдаж алиа хулгарын дүрд тоглоогүй цөөхөн хэдэн эрсийн нэг нь явсанаараа онцлог билээ. "Том" Цогоог онцгойн шорон цагдан хорьж дийлэхээ больж арга буюу гянданд хорих илгээсэн юм. Энэ бол Цогоогийн хувьд анх удаа гянданд ял эдлэх эхлэл нь байлаа. Цогоо бол бидний сайн мэдэх Юндэнгөөгөө шиг сайхан залуу хамар, нүүр, нүд, хөмсөг, гээд өөлөх аргагүй тансаг амьтан. Иймдээ ч засангийн албан хаагч, хүүхнүүдийн анхаарлын төвд явсан нэгэн билээ. Мань ялтанг матах дуртай хоригдлууд “Архи уудаг” гэж олонтой гөрсөн ч хэзээч хүч нь хүрдэгүй байсан гэдэг. Түүнтэй арсалдах хэсэг хулгарууд нэгэн том өөг нь олж хараад хоорондоо ярилцан ‘Хор найруулж" хорихийн төөкөд шуум илгээжээ. Цогоог засангийналбан хаагч, бүсгүйтэй хувийн харьцаа тогтоосон, мөн түүнтэй боломж л гарвал бэлгийн ажил хийдэг гэдэг гөрөөны үгээр акт бичээд эдлээгүй үлдэж буй ялнаас нь 3-н жилийн ялыг нь гянданд эдлүүлэх болсоноор хорихийн дарга нар нэг хэсэгтээ л санаагаа амараасан аж. Гэвч даравч дардайна гэгчээр Цоггсайхан. Авдрантын аймшигт гянданд онцгойн шоронд байсан шигээ тасархай чигээрээ л эдлэх бстой ялаа хамрын ханиад хүрэхгүйгээр эдлээд гарсан юм. Цогоо гянданд тарчилж байсан хоригдлууд дунд гав ганцаараа Орос “Чапеа" өмсөөд зогсохгүй , хөлдөө мөн л тасaрхай гутал жийж гангарч байгаад гарлаа.Энэ их зовлонгийн ард түүртэхгүй гарсан Цогтсайхан олон жилийн дараа өөрийн нутаг Зуунмод хотодоо хөл тавьжээ. Шоронд ороод “Том" хэмээн хүндлэгдээд зогсохгүй овгор явсан түүнийг тойглож угтах нь олон ч өөлж гоочлон харах нь зөндөө бийг өдөр бүхэн дайлуулж цайлуулж явсан Цогоо яахан ухаарах билээ. Тухайн үед Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч байсан Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, өөрийн жолооч гэх нөхрөө албан контортоо дуудаад одоохон яваад машиндаа ахиухан түлш аваад хүрээд ир гэж үүрэгдсэн аж. Хэдхэн мөчийн дараа уруу царайлсан жолооч ерөнхий шүүгч Раашзэвэгдээ ийнхүү матаа өргөсөн гэдэг. Намайг шатахуун түгээх цэг дээр түлшээ авах гээд зогсож байтал олон жил шоронгоор явсан “Марзан" хочит Цогтсайхан хүрч ирээд түлшний маань мөнгийг булаагаад авчихлаа. Би түүнд учир байдлаа хэлсэн чинь таны нэр хүнд албан тушаалыг үл тоож байна лээ гэж алтан хошуу өргөсөн гэдэг. Усанд амьдрах гэж байж матартай бүү тэрсэлд гэсэн үгийг Цогоо яахан мартах билээ. Цогтсайханы сэтгэлийн мухарт Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэг, онцгойн хорихийн дарга нартай үгсэн тохирч намайг гянданд илгээсэн тул би түүнд сэтгэл гаргаж байгаа минь энэ шүү" гэсэн утгатай “Мессеж" хүргүүлсэн аж. Энэ үгийг ойлгосон гавъяат хуульч Раашзэвэг, энээ тэрээ болж орь дуу тавилгүй намба зааж жолоочдоо дахин түлшний мөнгө өгсөн гэдэг. Өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр тун удалгүй “Том" Цогоо маань танхайн хэргээр Төв аймгийн шүүхээс 1 жил 6-н сарын хорих ял сонсрж Мааньтын шоронд ирснээр түүний олон жил ял эдлэх аялал эхэлсэн гэхэд болно. Цогтсайханыг Мааньтын чангаланд ирэхэд толгойтой болгон бөхөлзөж намба алдан тосож авсан юм. Тэр үедээ л үхэл ханхалсан аймшигт хорих Мааньтын чангалангийн атаман гэх Цогтжавын Энхбат, Эмээлтийн Батаа, Дамбын Од, нар Том" Цогоог дээд нааран дээр өргөн гаргаж толгой дээрээ шүтэх нь халаг хайрлан энхрийлж архиар дайлсан түүхтэй. Төд удалгүй "ШШГЕГ-н харъяа хорих 415-р ангид ял эдэлж байсан Төв аймгийн харъяат, онц хүнд гэмт хэрэгтэн, Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул Дамба овогт Од, Хэнтий аймгийн Дорнод аймгийн суугуул Цогтжавын Энхбат, Төв аймгийн Зуунмод хотын харъяат, Эмээлтийн Батаа гэх ялтанууд хорихын байрандаа архи ууж хамт ял эдэлж байсан ягтан Цогмандалыг хүлж байгаад зодох зэргээр тамлаад зогсохгүй харуулын үүрэг биелүүлж байсан хошууч Хүрэлбаатарыг барьцаалж тус хорих ангийн дарга нараас машин гаргаж өг хэмээн шаардаж танхайрч хорих ангийн дотоод дүрмийг ноцтой зөрчиж танхайрсан хэрэг гарлаа. Одоо гэмт хэрэг үйлдсэн ялтануудыг тусгайлан хориод шалгаж байна." гэж мэдээлжээ. Цогтсайхан нийгмийг түгшээсэн гэмт үйлдэлдээ Төв аймгийн Баян, сумын нутагт үйлдэщсэн гэдэг утгаараа өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр нөгөө Раашзэвэпгэйгээ нүүр тулсан аж. Цогоог хорихын дотоод дүрмийг ноцтой зөрчсөн, төрийн албан хаагч, барьцаалсан хүнийг зодож тарчлаан зовоосон, гэсэн зүйл ангиар ял төлөвлөж шүүгдэгч болгон цаазын тогтоол унших болоход, Төв аймгийн шүүхийн сум дундын шүүх Цогоод “Чи монгол улсын гавъяат хуульч хүн хийгээд ерөнхий шүүтч хүнтэй ингээд л тэрсэлдэж байгаарай" гэсэн мэт инээж байгаад 8-н жилийн хорих ял оноож түүнээс 4-н жилийг нь гяндан эдлүүлэхээр муучласан билээ. Харин Цогоо өөрт нь оноосон 8-н жилийн хорих ялыг үл зөвшөөрч тэр тусмаа миний эдлэх ёстой ялнаас 4-н жилийг нь гянданд хорих болсонд бухимдаад монгол улсын эрүүгийн хуулинд “ онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн арван найман нас хүрсэн этгээд , 15-н жилээс дээш хорих ял эдлэхээр шийтгүүлсэн тохиолдолд. тус этгээдийн зарим ялыг нь гянданд эдлүүлж болно" гэсэн заалт бий. Гэтэл 8-н жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн намайг 4-н жил гянданд хорихоор боловоо гэж Улсын Дээд Шүүхийн Давж Заалдах Шатны шүүхэд гомдол гаргасан юм. Цогоогийн давж заалдсан өргөдлийн хариуд нь ингэж өчсөн аж. Монгол улсын эрүүгийн хуулийн 52-н 10-дугаар зүйлд онц аюултай гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон болон, арван найман насанд хүрсний дараа онц хүнд гэмт хэрэгт арван таван жилээс дээш хугацаагаар хорих ял шийтгүүлсэн ялтны хорих ялын заримыг гянданд эдлүүлэхээр шүүх тогтоож болно гэсэн тул таны өргөдлийг хүлээж авах боломжгүй гэжээ. Ийнхүү Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан. хоёр дахь удаагаа гянданд ял эдлэхээр Авдрант руу илгээгдсэн түүхтэй. ‘Дэнж гоёсон гэртээ ирлээ" гэж хөөрцөглөх нь хаашаа юм. Гэхдээ л Цогтсайханы хувьд гянданд ял эдлэнэ гэдэг бол нэг их тулгамдсан асуудал биш байлаа. Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгийн занаанд ороогүй бол Мааньтын чангаланд үлдэх боломж өлхөн байсан тэрээр шоронд орсон хүн сэжиглэн халирдаг гянданд сайд шиг зантайх эр зоригтой явсан "Сайхан үе’ түүнд байсаан. Ийнхүү “Том" Цогоо 4-н жилийн ялыг гянданд эдлээд онцгой дэглэмтэй хориход ирэхэд цагийн байдал маш хэцүү болчихсон байсан гэдэг. Яагаад гэхээр “Туба’ Алтантулга, Нямлхагва, нар тухайн шоронгийн эрх мэдлийг гартаа авчихсан зантгардуу талдаа байсан аж. Тэгэвч шоронгийн “Воор" болтолоо үлэг тахал болсон “Том" Цогоогоор яахан оролдох билээ. Харинч залуу атаман Нямлхагва. Цогоог гяндангаас дэглэм буугаад онцгойн шоронд ирэхэд нь ихэд хүндлэн ‘Ах минь" гэж дуу алдан хүлээн авч өөрийнхөө ямар хүчтэй байгааг харуулах гэсэн мэт өдөр бүхэн хоёр шил архиар дайлж “Бүдүүн" Нараа, Том" Цогоо, ах хоёр бол "Буурай" Чинбаа ах мэт хүндлэгдэх ёстой хэмээн тунхаглаж байлаа. Энэ байдалд нэгэнтэй дассан Цогтсайхан. одооч шоронгоос удахгүй гараад олон жил зовоосон ижийдээ очих тухай бодолд даргадан гэгэлзэж байлаа. Гэвч Цогоо, ижийдээ хэзээ ч очимгүй хатуу хахир яланд унасан юм. Хуучин хулгарууд ухаанаа уралдуулан "Алалдаж" байсан Монголдоо л ганцхан онцгойн шоронд өөрийн тусгаар тогтнолоо олох гэж тэмцээд залуу атаман Нямлхагвад хандаа хаг даруулсан "Шандын" гэх Халтарын Батсайхан, тэрээр гяндангаас дэглэм бууж ирээд нөлөө бүхий нэр нүүртэй болсон Цогоог түшиж хүнд байдлаас гарах гэж бодсон ч юун “Шургуу"-наас гарах мантай. Цогоо л надад тус дэм болно гэж аврал хайсан найзынхаа гарт амь насаа харамсалтайгаар алдсан эмгэнэлт түүхийн эзэн болж үлдсэн юм. Тэрээр "Авралыг өөрөөсөө хай" гэсэн нэгэн мэргэн үг байдагдаа Шандын Батсайхан энэ үгийг онцгой анхаарч “Надаас илүү хүчтэй зэвсэг байхгүй’ гэж итгэсэн бол бусдын гарт үхэхгүй амьд үлдэх болох байсан гэдэг. Ийнхүү Цогоог аллага үйлдсэн сургаар Монголын хорих ангиудбүгд хүчлэн хамгаалалтанд орж эвгүй харсан ялтнуудыг сахилга руу “Бөөндөж" байлаа. Харин халхын шоронгийн хаан болохыг мөрөөдөгч Нямлхагва, инээж байсан ч байж болох юм. Яагаад гэхээр гол өрөлцөлдөгч болох ориг овгор "Бүдүүн" Нармандах, "Нохой" Равжихийн гарт өсөн удаа хутгалуулж үхсэн бол яг энэ мөчид Цогоо амьд үлдэхэд бэрх болоод байгааг олж харсан явдал юм. Цогоо маань нөгөөл өөрийн төрлөх нутаг Төв аймгийнхаа мөрдөнд хоригдохоор ирлээ. Сайн явах санааных гэдгийг ойлгоогүй “Том" Цогоогийн балмад араншин түүнийг хаашаа хөтлөв гэдгийг “Архи амсах" дуртай залуустаа л хэлэх гэж хичээснийг минь болгооно биз. Цогоо адилхан шорон гянданд тарчилж байсан эовлон нэгт нөхрөө үл ялих зүйлээс болж хайчны гуяар аймхай руу нь дүрж амь насыг нь хөнөөсөндөө ихэд гэмшээд барахгүй харуусан суухдаа Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгээс нэг ч их эмээсэн шинжгүй сууж байлаа. Уул нь өөр нэгэн муу үйлтэн ийм асуудалд орсон байвал хамгийн түрүүнд ерөнхий шүүтч, Раашзэвэгээс үхтэлээ айж өөрийгөө өмөөрөх байсан ч юм билүү хэн мэдлзэ. Цогоо шүүх хурал ойртох тусам нэг л зүйлийг ихэд боддог байсан гэдэг. “Би бол тэртээ тэргүй цааз ял сонсоно. Одоо Төв аймгийн шүүх тэр тусмаа Раашзэвэг намайг хэзээч өршөөхгүй . Нэгэн нийгмийн хог шаарыг л хорвоогоос цэвэрлэж байна гэж хэлээд л гүйцээ буудан алах ял оноох нь гарцаагүй. Тэгээд ч шүүгч Раашзэвэг, надад ясны өш хөнзонтой юм шиг муу санаа агуулж байдаг нь дамжиггүй" хэмээн өөрийгөө зовоосон байж таараа. Харин тэрээр хайрт ижийгээ амьд сэрүүн энх тунх байхад нь голыг нь харлуулж төрийн суманд сийчүүлэн үхэх ч гэж дээ хэмээн шаналж байжээ. Цогоог ‘Буудан хороож" шорон дотор үлэг тахал ялтнуудад сургамж өгөх байх гэж ‘Засан"-гийн хуучинсаг үзэлтэй дарга нар бодож байж. Тэгээд ч Цогоод Төв аймгийн ерөнхий ШҮҮГ4* Раашзэвэг муу болохоор түүнд эрүүгийн хуулийн 24-р зүйлийг журамлаад ‘Онц аюултай гэмт хэрэгтэн" тогтоогоод Цааз ял" оноох нь гарцаагүй хэмээн таамаглаж байлаа. Яагаад вэ гэхээр Цогтсайхан бол шоронд нөлөө бүхий ялтнуудын толгой байсан учир ийнхүү сонирхож буй нь тэр юм. Гэтэл байдал шал өөрөөр эргэж Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, насаараа июронгоор явсан Том’ Цогоод 25-н жилийн хорих ял оноож 5-н жилийг нь гянданд эдлүүлэхээр тогтоол үйлдсэн юм. Энэхүү ерөнхий шүүгч, Раашзэвэг Цогтсайханыг нь биш түүний үйлдсэн хэргийг нь харсан учир амь насыг нь хэвээр үлдээсэн гэдэг. Иймэрхүү ухаалаг шийдвэр гаргадаг шударга шүүгч олон байгаасай. Гавъяат хуульч Раашзэвэг алуурчинг өмгөөлж хамгаалаагүй нь ойлгомжтой. Харин шорон гэмтэнг араатан шиг болгож хайрыг нь дуустал архагшуулдаг юм байна гздгийг л олж харсанаараа онцлог билээ. Энэхүү гайхалтай шүүгч Раашзэвэг, Мааньт, Авдрант, Мөнгөнморьт, зэрэг хорих ангиудад ял эдэлж байсан олон ялтанд эдлэх ёстой ялнаас нь өмнө эрх чөлөөг хайрлан алдаагаа ухаарч сайн сайхан амьдрахад нь урам өгсөн буянтан юм. Энэхүү зөв сэтгэлтэй шүүгчийн ач буянаар амьд үлдэж чадсан халхын шоронгийн овгор "Том" Цогоо Амгалан дахь жирийн дэглэмтэй хориход ял эдлэн бие нь чилээрхүү сууж байна. Ардчилсан төр гэмээ цайтал хоригдсон энэ эрийг суллаж бэтгэрсэн нэгэн ижийг баярлуулах юм бол олон хүний самсаа шахирах нь мэдээж. Цогоо гянданд ял эдэлж байхдаа ойролцоо өрөөнд хоригдож байсан эгч, дүү хоёр ялтан хүүхнүүдтэй амрагын холбоо тогтоож түүнтэйгээ шөнөдөө уулзан “Жаргаж" явсан гээд бодохоор хир жаатай эр байсан нь тодорхой байгаа биздээ. Хир баргийн аавын хүү төрийн гянданд хүүхэн өвөртлөөд унтахгүй байхаа. "Амьд явахад алтан аяганаас ус уудаг” гэсэн үг үнэн юмдаа.
ЭГЧ, ДҮҮ ХОЁР ЯЛТАН ХҮҮХЭНТЭЙ ЯНАГ АМРАГИЙН ХОЛБОО ҮҮСГЭЖ ЯВСАН ШОРОНГИЙН АТАМАН
Төв аймгийн Баян сумын уугуул Жамъянпэрэнлэйн Цсгтсайхан энэ этгээд Монголын шоронд Цуутай атаман явсан овгоруудын нэг юм. Тэрбээр мань эрийг шоронгийн хулгарууд "Том” Цогоо гэж авгайлна. Харин Цоггсайханыг наранд байхад нь “Марзан" гэж хочилдог байсан гэдэг. 1960 онд Төв аймгийн Баян суманд төрсөн хулгана жилтэй тэрээр багын өсөлт сайтай цовоо цолигуун болохоороо спортлог хүүхэд байсан аж. Эгэл жирийн хүүхдүүдийн л адилаар дээшээч гаралгүй, доошооч оролгүй өсөн бойжоод “Алтан дунд“-н эзэн болж явсаар эрийн цээнд хүрч хайр дурлалтайгаа учирсан түүхтэй. Гэхдээ л Цогтсайхан цаанаа л нэн шазруун хүүхэд байсан гэж Төв аймгийн хүнд гарууд маггана. Төв аймаг байтугай халхын шоронд овгор болон тодорсон түүнийг хүн чанартай хулгар явсанг түүх-гэрчлэнэ. Түүний хайрт бүсгүй нь Улаанбаатар хотын 120 мянгатын атаман Трулп" хэмээх Болдбаатарын дүү охин байсан гэдэг.
Цогоог буруу замаар явахад нь хадам ахын нөлөө орсон ч байг гэх газаргүй юм. Хадмын тал нь ганцхан Трупп" Болдбаатараар зогсохгүй. "Нарийн" хочит Зоригтбаатар "Шар” Энхбаатар "Чуука" буюу Чулуунбаатар гээд цагтаа бужигнуулж явсан цоглогэрчүүд бий. Гэхдээ Цогоо энэ эрсийн далбаан дор явах жижиг гар яав ч биш юм. Ийнхүү нэг л хэсэггээ халхын шоронд хаан гэгдэж явсан. Цогтсайхан Бэрлэг, Ялбаг гэх аймшигт шоронгуудын босгыг элээж явсаар 1982 онд Зүүнхараагийн хорих ангийг чанга дэглэмтэй шорон болоод удаагүй байхад нь тэнд заларч ирсэн аж. Ямарч сайхан эрээс бие хаагаараа дутахгүй хамар монхордуу тэрээр тус чанга дэглэмт шорондоо гайгүй хулгаруудын хандыг хаг дарсаар Лувсандоржийн Итгэлт, "Гүйс" Болдбаатар, Чулууны Одхүү. 50 -мянгатын Мангарын Ариунболд гээд ид шижигнэж явсан эрчүүдийн зиндаанд хүрч чадсан юм. "Том" хочит Цогтсайханаас Монгол эр хүний эр зориг, зан чанар, нэвт үнэртдэг гэж хэлэхэд нэг ч их алдахгүй байх. Мань этгээд Зүүнхараагийн чангаланд ял эдэлж байхдаа, Налайхын гэх тододголтой улаан “Жавж" Сергей гэдэг ялтанг зодож танхайрсан хэргийн учир 8-н жилийн хорих ялан дээрээ хөөрхөн хэдэн жил нэмүүлж аваад Авдрантын онцгой дэглэмтэй шоронд ачигдан очсон гэдэг. Торны цаана гуниглах, Цогоогийн тоогүйхэн хувь тавилан дэндүү эмгэнэлтэй гэхэд болно.
"Том" Цогоо онцгойн шоронд ял эдлэх хугацаандаа халхын шоронгийн хүнд гаруудтай арсалдаж оргилд нь хүрм чадсан ч хуулийг дийлдэгүйн журмаар л амьсгалсан билээ. Цогоо онцгой дэглэмтэй шоронд ялтан бүхнээс тасарч тусгай эрх эдлэн "Хэнхэг" хийх боломж өчнөөн байсанч ингэж далдгансангүй. Харин ялтан бүхэнтэй нийт дундаа байж чадсан нь хэнд ч намба алдаж алиа хулгарын дүрд тоглоогүй цөөхөн хэдэн эрсийн нэг нь явсанаараа онцлог билээ. "Том" Цогоог онцгойн шорон цагдан хорьж дийлэхээ больж арга буюу гянданд хорих илгээсэн юм. Энэ бол Цогоогийн хувьд анх удаа гянданд ял эдлэх эхлэл нь байлаа. Цогоо бол бидний сайн мэдэх Юндэнгөөгөө шиг сайхан залуу хамар, нүүр, нүд, хөмсөг, гээд өөлөх аргагүй тансаг амьтан. Иймдээ ч засангийн албан хаагч, хүүхнүүдийн анхаарлын төвд явсан нэгэн билээ. Мань ялтанг матах дуртай хоригдлууд “Архи уудаг” гэж олонтой гөрсөн ч хэзээч хүч нь хүрдэгүй байсан гэдэг. Түүнтэй арсалдах хэсэг хулгарууд нэгэн том өөг нь олж хараад хоорондоо ярилцан ‘Хор найруулж" хорихийн төөкөд шуум илгээжээ. Цогоог засангийналбан хаагч, бүсгүйтэй хувийн харьцаа тогтоосон, мөн түүнтэй боломж л гарвал бэлгийн ажил хийдэг гэдэг гөрөөны үгээр акт бичээд эдлээгүй үлдэж буй ялнаас нь 3-н жилийн ялыг нь гянданд эдлүүлэх болсоноор хорихийн дарга нар нэг хэсэгтээ л санаагаа амараасан аж. Гэвч даравч дардайна гэгчээр Цоггсайхан. Авдрантын аймшигт гянданд онцгойн шоронд байсан шигээ тасархай чигээрээ л эдлэх бстой ялаа хамрын ханиад хүрэхгүйгээр эдлээд гарсан юм.
Цогоо гянданд тарчилж байсан хоригдлууд дунд гав ганцаараа Орос “Чапеа" өмсөөд зогсохгүй , хөлдөө мөн л тасaрхай гутал жийж гангарч байгаад гарлаа.Энэ их зовлонгийн ард түүртэхгүй гарсан Цогтсайхан олон жилийн дараа өөрийн нутаг Зуунмод хотодоо хөл тавьжээ. Шоронд ороод “Том" хэмээн хүндлэгдээд зогсохгүй овгор явсан түүнийг тойглож угтах нь олон ч өөлж гоочлон харах нь зөндөө бийг өдөр бүхэн дайлуулж цайлуулж явсан Цогоо яахан ухаарах билээ. Тухайн үед Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч байсан Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, өөрийн жолооч гэх нөхрөө албан контортоо дуудаад одоохон яваад машиндаа ахиухан түлш аваад хүрээд ир гэж үүрэгдсэн аж. Хэдхэн мөчийн дараа уруу царайлсан жолооч ерөнхий шүүгч Раашзэвэгдээ ийнхүү матаа өргөсөн гэдэг.
Намайг шатахуун түгээх цэг дээр түлшээ авах гээд зогсож байтал олон жил шоронгоор явсан “Марзан" хочит Цогтсайхан хүрч ирээд түлшний маань мөнгийг булаагаад авчихлаа. Би түүнд учир байдлаа хэлсэн чинь таны нэр хүнд албан тушаалыг үл тоож байна лээ гэж алтан хошуу өргөсөн гэдэг. Усанд амьдрах гэж байж матартай бүү тэрсэлд гэсэн үгийг Цогоо яахан мартах билээ. Цогтсайханы сэтгэлийн мухарт Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэг, онцгойн хорихийн дарга нартай үгсэн тохирч намайг гянданд илгээсэн тул би түүнд сэтгэл гаргаж байгаа минь энэ шүү" гэсэн утгатай “Мессеж" хүргүүлсэн аж.
Энэ үгийг ойлгосон гавъяат хуульч Раашзэвэг, энээ тэрээ болж орь дуу тавилгүй намба зааж жолоочдоо дахин түлшний мөнгө өгсөн гэдэг. Өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр тун удалгүй “Том" Цогоо маань танхайн хэргээр Төв аймгийн шүүхээс 1 жил 6-н сарын хорих ял сонсрж Мааньтын шоронд ирснээр түүний олон жил ял эдлэх аялал эхэлсэн гэхэд болно. Цогтсайханыг Мааньтын чангаланд ирэхэд толгойтой болгон бөхөлзөж намба алдан тосож авсан юм. Тэр үедээ л үхэл ханхалсан аймшигт хорих Мааньтын чангалангийн атаман гэх Цогтжавын Энхбат, Эмээлтийн Батаа, Дамбын Од, нар Том" Цогоог дээд нааран дээр өргөн гаргаж толгой дээрээ шүтэх нь халаг хайрлан энхрийлж архиар дайлсан түүхтэй. Төд удалгүй "ШШГЕГ-н харъяа хорих 415-р ангид ял эдэлж байсан Төв аймгийн харъяат, онц хүнд гэмт хэрэгтэн, Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул Дамба овогт Од, Хэнтий аймгийн Дорнод аймгийн суугуул Цогтжавын Энхбат, Төв аймгийн Зуунмод хотын харъяат, Эмээлтийн Батаа гэх ялтанууд хорихын байрандаа архи ууж хамт ял эдэлж байсан ягтан Цогмандалыг хүлж байгаад зодох зэргээр тамлаад зогсохгүй харуулын үүрэг биелүүлж байсан хошууч Хүрэлбаатарыг барьцаалж тус хорих ангийн дарга нараас машин гаргаж өг хэмээн шаардаж танхайрч хорих ангийн дотоод дүрмийг ноцтой зөрчиж танхайрсан хэрэг гарлаа. Одоо гэмт хэрэг үйлдсэн ялтануудыг тусгайлан хориод шалгаж байна." гэж мэдээлжээ. Цогтсайхан нийгмийг түгшээсэн гэмт үйлдэлдээ Төв аймгийн Баян, сумын нутагт үйлдэщсэн гэдэг утгаараа өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр нөгөө Раашзэвэпгэйгээ нүүр тулсан аж. Цогоог хорихын дотоод дүрмийг ноцтой зөрчсөн, төрийн албан хаагч, барьцаалсан хүнийг зодож тарчлаан зовоосон, гэсэн зүйл ангиар ял төлөвлөж шүүгдэгч болгон цаазын тогтоол унших болоход, Төв аймгийн шүүхийн сум дундын шүүх Цогоод “Чи монгол улсын гавъяат хуульч хүн хийгээд ерөнхий шүүтч хүнтэй ингээд л тэрсэлдэж байгаарай" гэсэн мэт инээж байгаад 8-н жилийн хорих ял оноож түүнээс 4-н жилийг нь гяндан эдлүүлэхээр муучласан билээ. Харин Цогоо өөрт нь оноосон 8-н жилийн хорих ялыг үл зөвшөөрч тэр тусмаа миний эдлэх ёстой ялнаас 4-н жилийг нь гянданд хорих болсонд бухимдаад монгол улсын эрүүгийн хуулинд “ онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн арван найман нас хүрсэн этгээд , 15-н жилээс дээш хорих ял эдлэхээр шийтгүүлсэн тохиолдолд. тус этгээдийн зарим ялыг нь гянданд эдлүүлж болно" гэсэн заалт бий. Гэтэл 8-н жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн намайг 4-н жил гянданд хорихоор боловоо гэж Улсын Дээд Шүүхийн Давж Заалдах Шатны шүүхэд гомдол гаргасан юм. Цогоогийн давж заалдсан өргөдлийн хариуд нь ингэж өчсөн аж. Монгол улсын эрүүгийн хуулийн 52-н 10-дугаар зүйлд онц аюултай гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон болон, арван найман насанд хүрсний дараа онц хүнд гэмт хэрэгт арван таван жилээс дээш хугацаагаар хорих ял шийтгүүлсэн ялтны хорих ялын заримыг гянданд эдлүүлэхээр шүүх тогтоож болно гэсэн тул таны өргөдлийг хүлээж авах боломжгүй гэжээ. Ийнхүү Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан. хоёр дахь удаагаа гянданд ял эдлэхээр Авдрант руу илгээгдсэн түүхтэй. ‘Дэнж гоёсон гэртээ ирлээ" гэж хөөрцөглөх нь хаашаа юм. Гэхдээ л Цогтсайханы хувьд гянданд ял эдлэнэ гэдэг бол нэг их тулгамдсан асуудал биш байлаа. Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгийн занаанд ороогүй бол Мааньтын чангаланд үлдэх боломж өлхөн байсан тэрээр шоронд орсон хүн сэжиглэн халирдаг гянданд сайд шиг зантайх эр зоригтой явсан "Сайхан үе’ түүнд байсаан. Ийнхүү “Том" Цогоо 4-н жилийн ялыг гянданд эдлээд онцгой дэглэмтэй хориход ирэхэд цагийн байдал маш хэцүү болчихсон байсан гэдэг. Яагаад гэхээр “Туба’ Алтантулга, Нямлхагва, нар тухайн шоронгийн эрх мэдлийг гартаа авчихсан зантгардуу талдаа байсан аж. Тэгэвч шоронгийн “Воор" болтолоо үлэг тахал болсон “Том" Цогоогоор яахан оролдох билээ. Харинч залуу атаман Нямлхагва. Цогоог гяндангаас дэглэм буугаад онцгойн шоронд ирэхэд нь ихэд хүндлэн ‘Ах минь" гэж дуу алдан хүлээн авч өөрийнхөө ямар хүчтэй байгааг харуулах гэсэн мэт өдөр бүхэн хоёр шил архиар дайлж “Бүдүүн" Нараа, Том" Цогоо, ах хоёр бол "Буурай" Чинбаа ах мэт хүндлэгдэх ёстой хэмээн тунхаглаж байлаа. Энэ байдалд нэгэнтэй дассан Цогтсайхан. одооч шоронгоос удахгүй гараад олон жил зовоосон ижийдээ очих тухай бодолд даргадан гэгэлзэж байлаа.
Төв аймгийн Баян сумын уугуул Жамъянпэрэнлэйн Цсгтсайхан энэ этгээд Монголын шоронд Цуутай атаман явсан овгоруудын нэг юм. Тэрбээр мань эрийг шоронгийн хулгарууд "Том” Цогоо гэж авгайлна. Харин Цоггсайханыг наранд байхад нь “Марзан" гэж хочилдог байсан гэдэг. 1960 онд Төв аймгийн Баян суманд төрсөн хулгана жилтэй тэрээр багын өсөлт сайтай цовоо цолигуун болохоороо спортлог хүүхэд байсан аж. Эгэл жирийн хүүхдүүдийн л адилаар дээшээч гаралгүй, доошооч оролгүй өсөн бойжоод “Алтан дунд“-н эзэн болж явсаар эрийн цээнд хүрч хайр дурлалтайгаа учирсан түүхтэй. Гэхдээ л Цогтсайхан цаанаа л нэн шазруун хүүхэд байсан гэж Төв аймгийн хүнд гарууд маггана. Төв аймаг байтугай халхын шоронд овгор болон тодорсон түүнийг хүн чанартай хулгар явсанг түүх-гэрчлэнэ. Түүний хайрт бүсгүй нь Улаанбаатар хотын 120 мянгатын атаман Трулп" хэмээх Болдбаатарын дүү охин байсан гэдэг. Цогоог буруу замаар явахад нь хадам ахын нөлөө орсон ч байг гэх газаргүй юм. Хадмын тал нь ганцхан Трупп" Болдбаатараар зогсохгүй. "Нарийн" хочит Зоригтбаатар "Шар” Энхбаатар "Чуука" буюу Чулуунбаатар гээд цагтаа бужигнуулж явсан цоглогэрчүүд бий. Гэхдээ Цогоо энэ эрсийн далбаан дор явах жижиг гар яав ч биш юм. Ийнхүү нэг л хэсэггээ халхын шоронд хаан гэгдэж явсан. Цогтсайхан Бэрлэг, Ялбаг гэх аймшигт шоронгуудын босгыг элээж явсаар 1982 онд Зүүнхараагийн хорих ангийг чанга дэглэмтэй шорон болоод удаагүй байхад нь тэнд заларч ирсэн аж. Ямарч сайхан эрээс бие хаагаараа дутахгүй хамар монхордуу тэрээр тус чанга дэглэмт шорондоо гайгүй хулгаруудын хандыг хаг дарсаар Лувсандоржийн Итгэлт, "Гүйс" Болдбаатар, Чулууны Одхүү. 50 -мянгатын Мангарын Ариунболд гээд ид шижигнэж явсан эрчүүдийн зиндаанд хүрч чадсан юм. "Том" хочит Цогтсайханаас Монгол эр хүний эр зориг, зан чанар, нэвт үнэртдэг гэж хэлэхэд нэг ч их алдахгүй байх. Мань этгээд Зүүнхараагийн чангаланд ял эдэлж байхдаа, Налайхын гэх тододголтой улаан “Жавж" Сергей гэдэг ялтанг зодож танхайрсан хэргийн учир 8-н жилийн хорих ялан дээрээ хөөрхөн хэдэн жил нэмүүлж аваад Авдрантын онцгой дэглэмтэй шоронд ачигдан очсон гэдэг. Торны цаана гуниглах, Цогоогийн тоогүйхэн хувь тавилан дэндүү эмгэнэлтэй гэхэд болно. "Том" Цогоо онцгойн шоронд ял эдлэх хугацаандаа халхын шоронгийн хүнд гаруудтай арсалдаж оргилд нь хүрм чадсан ч хуулийг дийлдэгүйн журмаар л амьсгалсан билээ. Цогоо онцгой дэглэмтэй шоронд ялтан бүхнээс тасарч тусгай эрх эдлэн "Хэнхэг" хийх боломж өчнөөн байсанч ингэж далдгансангүй. Харин ялтан бүхэнтэй нийт дундаа байж чадсан нь хэнд ч намба алдаж алиа хулгарын дүрд тоглоогүй цөөхөн хэдэн эрсийн нэг нь явсанаараа онцлог билээ. "Том" Цогоог онцгойн шорон цагдан хорьж дийлэхээ больж арга буюу гянданд хорих илгээсэн юм. Энэ бол Цогоогийн хувьд анх удаа гянданд ял эдлэх эхлэл нь байлаа. Цогоо бол бидний сайн мэдэх Юндэнгөөгөө шиг сайхан залуу хамар, нүүр, нүд, хөмсөг, гээд өөлөх аргагүй тансаг амьтан. Иймдээ ч засангийн албан хаагч, хүүхнүүдийн анхаарлын төвд явсан нэгэн билээ. Мань ялтанг матах дуртай хоригдлууд “Архи уудаг” гэж олонтой гөрсөн ч хэзээч хүч нь хүрдэгүй байсан гэдэг. Түүнтэй арсалдах хэсэг хулгарууд нэгэн том өөг нь олж хараад хоорондоо ярилцан ‘Хор найруулж" хорихийн төөкөд шуум илгээжээ. Цогоог засангийналбан хаагч, бүсгүйтэй хувийн харьцаа тогтоосон, мөн түүнтэй боломж л гарвал бэлгийн ажил хийдэг гэдэг гөрөөны үгээр акт бичээд эдлээгүй үлдэж буй ялнаас нь 3-н жилийн ялыг нь гянданд эдлүүлэх болсоноор хорихийн дарга нар нэг хэсэгтээ л санаагаа амараасан аж. Гэвч даравч дардайна гэгчээр Цоггсайхан. Авдрантын аймшигт гянданд онцгойн шоронд байсан шигээ тасархай чигээрээ л эдлэх бстой ялаа хамрын ханиад хүрэхгүйгээр эдлээд гарсан юм. Цогоо гянданд тарчилж байсан хоригдлууд дунд гав ганцаараа Орос “Чапеа" өмсөөд зогсохгүй , хөлдөө мөн л тасaрхай гутал жийж гангарч байгаад гарлаа.Энэ их зовлонгийн ард түүртэхгүй гарсан Цогтсайхан олон жилийн дараа өөрийн нутаг Зуунмод хотодоо хөл тавьжээ. Шоронд ороод “Том" хэмээн хүндлэгдээд зогсохгүй овгор явсан түүнийг тойглож угтах нь олон ч өөлж гоочлон харах нь зөндөө бийг өдөр бүхэн дайлуулж цайлуулж явсан Цогоо яахан ухаарах билээ. Тухайн үед Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч байсан Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, өөрийн жолооч гэх нөхрөө албан контортоо дуудаад одоохон яваад машиндаа ахиухан түлш аваад хүрээд ир гэж үүрэгдсэн аж. Хэдхэн мөчийн дараа уруу царайлсан жолооч ерөнхий шүүгч Раашзэвэгдээ ийнхүү матаа өргөсөн гэдэг. Намайг шатахуун түгээх цэг дээр түлшээ авах гээд зогсож байтал олон жил шоронгоор явсан “Марзан" хочит Цогтсайхан хүрч ирээд түлшний маань мөнгийг булаагаад авчихлаа. Би түүнд учир байдлаа хэлсэн чинь таны нэр хүнд албан тушаалыг үл тоож байна лээ гэж алтан хошуу өргөсөн гэдэг. Усанд амьдрах гэж байж матартай бүү тэрсэлд гэсэн үгийг Цогоо яахан мартах билээ. Цогтсайханы сэтгэлийн мухарт Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэг, онцгойн хорихийн дарга нартай үгсэн тохирч намайг гянданд илгээсэн тул би түүнд сэтгэл гаргаж байгаа минь энэ шүү" гэсэн утгатай “Мессеж" хүргүүлсэн аж. Энэ үгийг ойлгосон гавъяат хуульч Раашзэвэг, энээ тэрээ болж орь дуу тавилгүй намба зааж жолоочдоо дахин түлшний мөнгө өгсөн гэдэг. Өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр тун удалгүй “Том" Цогоо маань танхайн хэргээр Төв аймгийн шүүхээс 1 жил 6-н сарын хорих ял сонсрж Мааньтын шоронд ирснээр түүний олон жил ял эдлэх аялал эхэлсэн гэхэд болно. Цогтсайханыг Мааньтын чангаланд ирэхэд толгойтой болгон бөхөлзөж намба алдан тосож авсан юм. Тэр үедээ л үхэл ханхалсан аймшигт хорих Мааньтын чангалангийн атаман гэх Цогтжавын Энхбат, Эмээлтийн Батаа, Дамбын Од, нар Том" Цогоог дээд нааран дээр өргөн гаргаж толгой дээрээ шүтэх нь халаг хайрлан энхрийлж архиар дайлсан түүхтэй. Төд удалгүй "ШШГЕГ-н харъяа хорих 415-р ангид ял эдэлж байсан Төв аймгийн харъяат, онц хүнд гэмт хэрэгтэн, Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул Дамба овогт Од, Хэнтий аймгийн Дорнод аймгийн суугуул Цогтжавын Энхбат, Төв аймгийн Зуунмод хотын харъяат, Эмээлтийн Батаа гэх ялтанууд хорихын байрандаа архи ууж хамт ял эдэлж байсан ягтан Цогмандалыг хүлж байгаад зодох зэргээр тамлаад зогсохгүй харуулын үүрэг биелүүлж байсан хошууч Хүрэлбаатарыг барьцаалж тус хорих ангийн дарга нараас машин гаргаж өг хэмээн шаардаж танхайрч хорих ангийн дотоод дүрмийг ноцтой зөрчиж танхайрсан хэрэг гарлаа. Одоо гэмт хэрэг үйлдсэн ялтануудыг тусгайлан хориод шалгаж байна." гэж мэдээлжээ. Цогтсайхан нийгмийг түгшээсэн гэмт үйлдэлдээ Төв аймгийн Баян, сумын нутагт үйлдэщсэн гэдэг утгаараа өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр нөгөө Раашзэвэпгэйгээ нүүр тулсан аж. Цогоог хорихын дотоод дүрмийг ноцтой зөрчсөн, төрийн албан хаагч, барьцаалсан хүнийг зодож тарчлаан зовоосон, гэсэн зүйл ангиар ял төлөвлөж шүүгдэгч болгон цаазын тогтоол унших болоход, Төв аймгийн шүүхийн сум дундын шүүх Цогоод “Чи монгол улсын гавъяат хуульч хүн хийгээд ерөнхий шүүтч хүнтэй ингээд л тэрсэлдэж байгаарай" гэсэн мэт инээж байгаад 8-н жилийн хорих ял оноож түүнээс 4-н жилийг нь гяндан эдлүүлэхээр муучласан билээ. Харин Цогоо өөрт нь оноосон 8-н жилийн хорих ялыг үл зөвшөөрч тэр тусмаа миний эдлэх ёстой ялнаас 4-н жилийг нь гянданд хорих болсонд бухимдаад монгол улсын эрүүгийн хуулинд “ онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн арван найман нас хүрсэн этгээд , 15-н жилээс дээш хорих ял эдлэхээр шийтгүүлсэн тохиолдолд. тус этгээдийн зарим ялыг нь гянданд эдлүүлж болно" гэсэн заалт бий. Гэтэл 8-н жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн намайг 4-н жил гянданд хорихоор боловоо гэж Улсын Дээд Шүүхийн Давж Заалдах Шатны шүүхэд гомдол гаргасан юм. Цогоогийн давж заалдсан өргөдлийн хариуд нь ингэж өчсөн аж. Монгол улсын эрүүгийн хуулийн 52-н 10-дугаар зүйлд онц аюултай гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон болон, арван найман насанд хүрсний дараа онц хүнд гэмт хэрэгт арван таван жилээс дээш хугацаагаар хорих ял шийтгүүлсэн ялтны хорих ялын заримыг гянданд эдлүүлэхээр шүүх тогтоож болно гэсэн тул таны өргөдлийг хүлээж авах боломжгүй гэжээ. Ийнхүү Жамъянпэрэнлэйн Цогтсайхан. хоёр дахь удаагаа гянданд ял эдлэхээр Авдрант руу илгээгдсэн түүхтэй. ‘Дэнж гоёсон гэртээ ирлээ" гэж хөөрцөглөх нь хаашаа юм. Гэхдээ л Цогтсайханы хувьд гянданд ял эдлэнэ гэдэг бол нэг их тулгамдсан асуудал биш байлаа. Төв аймгийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгийн занаанд ороогүй бол Мааньтын чангаланд үлдэх боломж өлхөн байсан тэрээр шоронд орсон хүн сэжиглэн халирдаг гянданд сайд шиг зантайх эр зоригтой явсан "Сайхан үе’ түүнд байсаан. Ийнхүү “Том" Цогоо 4-н жилийн ялыг гянданд эдлээд онцгой дэглэмтэй хориход ирэхэд цагийн байдал маш хэцүү болчихсон байсан гэдэг. Яагаад гэхээр “Туба’ Алтантулга, Нямлхагва, нар тухайн шоронгийн эрх мэдлийг гартаа авчихсан зантгардуу талдаа байсан аж. Тэгэвч шоронгийн “Воор" болтолоо үлэг тахал болсон “Том" Цогоогоор яахан оролдох билээ. Харинч залуу атаман Нямлхагва. Цогоог гяндангаас дэглэм буугаад онцгойн шоронд ирэхэд нь ихэд хүндлэн ‘Ах минь" гэж дуу алдан хүлээн авч өөрийнхөө ямар хүчтэй байгааг харуулах гэсэн мэт өдөр бүхэн хоёр шил архиар дайлж “Бүдүүн" Нараа, Том" Цогоо, ах хоёр бол "Буурай" Чинбаа ах мэт хүндлэгдэх ёстой хэмээн тунхаглаж байлаа. Энэ байдалд нэгэнтэй дассан Цогтсайхан. одооч шоронгоос удахгүй гараад олон жил зовоосон ижийдээ очих тухай бодолд даргадан гэгэлзэж байлаа. Гэвч Цогоо, ижийдээ хэзээ ч очимгүй хатуу хахир яланд унасан юм. Хуучин хулгарууд ухаанаа уралдуулан "Алалдаж" байсан Монголдоо л ганцхан онцгойн шоронд өөрийн тусгаар тогтнолоо олох гэж тэмцээд залуу атаман Нямлхагвад хандаа хаг даруулсан "Шандын" гэх Халтарын Батсайхан, тэрээр гяндангаас дэглэм бууж ирээд нөлөө бүхий нэр нүүртэй болсон Цогоог түшиж хүнд байдлаас гарах гэж бодсон ч юун “Шургуу"-наас гарах мантай. Цогоо л надад тус дэм болно гэж аврал хайсан найзынхаа гарт амь насаа харамсалтайгаар алдсан эмгэнэлт түүхийн эзэн болж үлдсэн юм. Тэрээр "Авралыг өөрөөсөө хай" гэсэн нэгэн мэргэн үг байдагдаа Шандын Батсайхан энэ үгийг онцгой анхаарч “Надаас илүү хүчтэй зэвсэг байхгүй’ гэж итгэсэн бол бусдын гарт үхэхгүй амьд үлдэх болох байсан гэдэг. Ийнхүү Цогоог аллага үйлдсэн сургаар Монголын хорих ангиудбүгд хүчлэн хамгаалалтанд орж эвгүй харсан ялтнуудыг сахилга руу “Бөөндөж" байлаа. Харин халхын шоронгийн хаан болохыг мөрөөдөгч Нямлхагва, инээж байсан ч байж болох юм. Яагаад гэхээр гол өрөлцөлдөгч болох ориг овгор "Бүдүүн" Нармандах, "Нохой" Равжихийн гарт өсөн удаа хутгалуулж үхсэн бол яг энэ мөчид Цогоо амьд үлдэхэд бэрх болоод байгааг олж харсан явдал юм. Цогоо маань нөгөөл өөрийн төрлөх нутаг Төв аймгийнхаа мөрдөнд хоригдохоор ирлээ. Сайн явах санааных гэдгийг ойлгоогүй “Том" Цогоогийн балмад араншин түүнийг хаашаа хөтлөв гэдгийг “Архи амсах" дуртай залуустаа л хэлэх гэж хичээснийг минь болгооно биз. Цогоо адилхан шорон гянданд тарчилж байсан эовлон нэгт нөхрөө үл ялих зүйлээс болж хайчны гуяар аймхай руу нь дүрж амь насыг нь хөнөөсөндөө ихэд гэмшээд барахгүй харуусан суухдаа Төв аймгийн шүүхийн ерөнхий шүүгч Раашзэвэгээс нэг ч их эмээсэн шинжгүй сууж байлаа. Уул нь өөр нэгэн муу үйлтэн ийм асуудалд орсон байвал хамгийн түрүүнд ерөнхий шүүтч, Раашзэвэгээс үхтэлээ айж өөрийгөө өмөөрөх байсан ч юм билүү хэн мэдлзэ. Цогоо шүүх хурал ойртох тусам нэг л зүйлийг ихэд боддог байсан гэдэг. “Би бол тэртээ тэргүй цааз ял сонсоно. Одоо Төв аймгийн шүүх тэр тусмаа Раашзэвэг намайг хэзээч өршөөхгүй . Нэгэн нийгмийн хог шаарыг л хорвоогоос цэвэрлэж байна гэж хэлээд л гүйцээ буудан алах ял оноох нь гарцаагүй. Тэгээд ч шүүгч Раашзэвэг, надад ясны өш хөнзонтой юм шиг муу санаа агуулж байдаг нь дамжиггүй" хэмээн өөрийгөө зовоосон байж таараа. Харин тэрээр хайрт ижийгээ амьд сэрүүн энх тунх байхад нь голыг нь харлуулж төрийн суманд сийчүүлэн үхэх ч гэж дээ хэмээн шаналж байжээ. Цогоог ‘Буудан хороож" шорон дотор үлэг тахал ялтнуудад сургамж өгөх байх гэж ‘Засан"-гийн хуучинсаг үзэлтэй дарга нар бодож байж. Тэгээд ч Цогоод Төв аймгийн ерөнхий ШҮҮГ4* Раашзэвэг муу болохоор түүнд эрүүгийн хуулийн 24-р зүйлийг журамлаад ‘Онц аюултай гэмт хэрэгтэн" тогтоогоод Цааз ял" оноох нь гарцаагүй хэмээн таамаглаж байлаа. Яагаад вэ гэхээр Цогтсайхан бол шоронд нөлөө бүхий ялтнуудын толгой байсан учир ийнхүү сонирхож буй нь тэр юм. Гэтэл байдал шал өөрөөр эргэж Монгол улсын гавъяат хуульч Раашзэвэг, насаараа июронгоор явсан Том’ Цогоод 25-н жилийн хорих ял оноож 5-н жилийг нь гянданд эдлүүлэхээр тогтоол үйлдсэн юм. Энэхүү ерөнхий шүүгч, Раашзэвэг Цогтсайханыг нь биш түүний үйлдсэн хэргийг нь харсан учир амь насыг нь хэвээр үлдээсэн гэдэг. Иймэрхүү ухаалаг шийдвэр гаргадаг шударга шүүгч олон байгаасай. Гавъяат хуульч Раашзэвэг алуурчинг өмгөөлж хамгаалаагүй нь ойлгомжтой. Харин шорон гэмтэнг араатан шиг болгож хайрыг нь дуустал архагшуулдаг юм байна гздгийг л олж харсанаараа онцлог билээ. Энэхүү гайхалтай шүүгч Раашзэвэг, Мааньт, Авдрант, Мөнгөнморьт, зэрэг хорих ангиудад ял эдэлж байсан олон ялтанд эдлэх ёстой ялнаас нь өмнө эрх чөлөөг хайрлан алдаагаа ухаарч сайн сайхан амьдрахад нь урам өгсөн буянтан юм. Энэхүү зөв сэтгэлтэй шүүгчийн ач буянаар амьд үлдэж чадсан халхын шоронгийн овгор "Том" Цогоо Амгалан дахь жирийн дэглэмтэй хориход ял эдлэн бие нь чилээрхүү сууж байна. Ардчилсан төр гэмээ цайтал хоригдсон энэ эрийг суллаж бэтгэрсэн нэгэн ижийг баярлуулах юм бол олон хүний самсаа шахирах нь мэдээж. Цогоо гянданд ял эдэлж байхдаа ойролцоо өрөөнд хоригдож байсан эгч, дүү хоёр ялтан хүүхнүүдтэй амрагын холбоо тогтоож түүнтэйгээ шөнөдөө уулзан “Жаргаж" явсан гээд бодохоор хир жаатай эр байсан нь тодорхой байгаа биздээ. Хир баргийн аавын хүү төрийн гянданд хүүхэн өвөртлөөд унтахгүй байхаа. "Амьд явахад алтан аяганаас ус уудаг” гэсэн үг үнэн юмдаа.
